ừ vụ án gà lôi trắng: Áp dụng pháp luật sao cho đúng?

Gần một tuần sau phiên tòa xét xử sơ thẩm bị cáo Thái Khắc Thành (quê Nghệ An) của Tòa án nhân dân Khu vực 5 - tỉnh Hưng Yên về tội Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm, "gà lôi trắng" bất ngờ trở thành từ khóa "gây bão" trong xã hội. Hàng loạt quan điểm, ý kiến trái chiều được đưa ra xung quanh phán quyết của Tòa án. Trong đó, câu hỏi được quan tâm nhiều nhất là việc bị cáo Thành "có tội hay vô tội?".    

Pháp luật quy định ra sao? 

Dưới góc độ pháp lý, luật sư Trương Văn Tuấn (Trưởng Văn phòng luật sư Trạng Sài Gòn, Đoàn Luật sư TPHCM) phân tích theo Phụ lục I ban hành kèm theo Nghị định số 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ, gà lôi trắng thuộc nhóm IB (động vật rừng đang bị đe dọa tuyệt chủng), có số thứ tự 29, thuộc bộ gà có tên khoa học là Lophura nycthemera. Bởi vậy, pháp luật nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.

Theo Điều 5 Nghị định số 06/2019/NĐ-CP của Chính phủ, việc săn, bắn, bắt, khai thác, nuôi, nhốt, giết, tàng trữ, chế biến, vận chuyển, buôn bán các loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm không được ảnh hưởng tiêu cực đến sự tồn tại, sinh trưởng, phát triển của loài đó trong tự nhiên và phải được quản lý, đảm bảo nguồn gốc hợp pháp. Mọi hoạt động khai thác các loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm phải được quản lý, đảm bảo nguồn gốc hợp pháp.

Ngoài ra, theo Điều 15 Nghị định này, để được nuôi động vật hoang dã nguy cấp thuộc phụ lục CITES vì mục đích thương mại, tổ chức, cá nhân phải đảm bảo các điều kiện như: Đảm bảo nguồn giống hợp pháp; Chuồng, trại được xây dựng phù hợp đặc tính của loài; Loài nuôi là loài được Cơ quan khoa học CITES Việt Nam công bố có khả năng sinh sản liên tiếp qua nhiều thế hệ trong môi trường có kiểm soát hay Có phương án nuôi theo quy định pháp luật.

Trường hợp nuôi không vì mục đích thương mại, việc chăn nuôi phải đảm bảo các điều kiện như Có phương án nuôi theo quy định pháp luật; Cơ sở nuôi trồng phù hợp đặc tính sinh trưởng của loài; Đảm bảo nguồn giống hợp pháp hay Phải lập sổ theo dõi nuôi trồng theo quy định và định kỳ báo cáo, chịu sự kiểm tra, giám sát của cơ quan quản lý có thẩm quyền. 

Về đối tượng được phép nuôi gà lôi trắng, căn cứ khoản 1 Điều 12 Nghị định 06/2019/NĐ-CP, nhóm đối tượng được phép khai thác gồm: Phục vụ các dự án, đề tài nghiên cứu khoa học; Tạo nguồn giống gốc phục vụ nuôi sinh sản, trồng cấy nhân tạo; Phục vụ công tác đối ngoại theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ.

Như vậy, có thể thấy việc chăn nuôi, nhân giống gà lôi trắng không được phép thực hiện tự do, bừa bãi mà phải tuân theo những quy định nghiêm ngặt của pháp luật. Mọi hành vi chăn nuôi, khai thác, kinh doanh thương mại liên quan tới giống động vật này mà không đáp ứng các yêu cầu của pháp luật và được sự cho phép của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền đều là hành vi vi phạm và bị áp dụng các chế tài theo quy định. 

Tại thời điểm Thành bị công an bắt giữ ngày 2/4 năm nay, Nghị định số 84/2021/NĐ-CP và Nghị định số 06/2019/NĐ-CP là những văn bản mới nhất điều chỉnh các vấn đề liên quan tới hoạt động khai thác thương mại gà lôi trắng. Việc bị cáo chăn nuôi, khai thác thương mại trái phép giống gà này là hành vi vi phạm, và việc cơ quan điều tra bắt giữ, khởi tố bị can về tội Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm theo Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015 là phù hợp quy định pháp luật. 

Căn cứ khoản 2, Điều 244 Bộ luật này, người nào vi phạm quy định về bảo vệ động vật thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ hoặc Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm Nhóm IB hoặc Phụ lục I Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã với số lượng cá thể từ 7 đến 10 cá thể lớp chim, bò sát có thể đối diện khung hình phạt là 5-10 năm tù. 

Tuy nhiên, trước thời điểm bị cáo bị đưa ra xét xử sơ thẩm, pháp luật đã có sự thay đổi khi theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, gà lôi trắng đã được xếp xuống nhóm IIB. Quy định này vô tình tạo ra sự xung đột trong việc áp dụng pháp luật bởi nếu chiếu theo quy định mới, từ ngày 1/7/2025, hành vi của Thành không còn cấu thành tội phạm theo Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015. 

Nói về vấn đề này, luật sư Trần Minh Hùng (Trưởng Văn phòng luật sư Gia Đình, Đoàn Luật sư TPHCM) đánh giá trước tiên phải khẳng định Thành không bị oan, bởi tại thời điểm bị phát hiện, hành vi của Thành đã cấu thành tội phạm. Việc điều tra, truy tố bị cáo theo Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015 là hoàn toàn phù hợp. 

Tuy nhiên, tại giai đoạn xét xử, pháp luật đã có sự thay đổi với việc Gà lôi trắng được đưa xuống nhóm IIB. Điều này đồng nghĩa hành vi của Thành không còn phạm tội theo Điều 244, nhưng có dấu hiệu vi phạm theo Điều 234 Bộ luật Hình sự 2015. Bởi vậy, cơ quan tiến hành tố tụng cần tiến hành giám định, định giá số lượng gà lôi Thành đã bán, từ đó xác định Thành có vi phạm quy định theo Điều 234 hay không. 

"Khoản 1, Điều 29 Bộ luật Hình sự 2015 quy định người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự khi tiến hành điều tra, truy tố hoặc xét xử, do có sự thay đổi chính sách, pháp luật làm cho hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Tuy nhiên, sự thay đổi về pháp luật trong trường hợp này chưa dẫn tới việc Thành hoàn toàn vô tội. Bởi vậy, chưa có căn cứ áp dụng quy định này để tuyên miễn trừ trách nhiệm hình sự cho bị cáo. 

Tuy nhiên, theo khoản 3, Điều 7 Bộ luật này, khi có điều luật xóa bỏ một tội phạm, một hình phạt, một tình tiết tăng nặng, quy định một hình phạt nhẹ hơn, một tình tiết giảm nhẹ mới thì được áp dụng đối với hành vi phạm tội đã thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành. Bởi vậy, căn cứ nguyên tắc có lợi cho bị cáo, cơ quan tiến hành tố tụng sẽ xem xét, đánh giá dấu hiệu phạm tội theo Điều 234 thay vì Điều 244 để áp dụng biện pháp xử lý phù hợp đối với Thành", luật sư bình luận. 

Áp dụng Nghị định 84 hay Thông tư 27?

Luật sư Đàm Thị Lan Hương (Công ty Luật Đại Nam và cộng sự, Đoàn Luật sư TP Hà Nội) có chung quan điểm khi cho rằng việc điều tra, truy tố Thành là hoàn toàn phù hợp quy định pháp luật. Tuy nhiên, sự ra đời của Thông tư 27 đã gây ra sự xung đột pháp luật bởi Thông tư này không quy định rõ việc danh mục mới có thay thế danh mục tại Phụ lục I Nghị định 84 hay không, trong khi Nghị định 84 vẫn còn hiệu lực và chưa bị bãi bỏ hoặc sửa đổi.

Khi đó, nếu áp dụng Nghị định 84, hành vi tiếp tục thoả mãn cấu thành tội theo Điều 244 Bộ luật Hình sự 2015 nhưng nếu áp dụng Thông tư 27, hành vi không còn thoả mãn cấu thành tội phạm theo Điều này. 

"Về nguyên tắc giải quyết xung đột pháp luật, Điều 58 Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp luật 2025 quy định trường hợp các văn bản có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn. Nếu áp dụng quy định này, Nghị định 84 sẽ được áp dụng bởi có giá trị cao hơn so với Thông tư. 

Tuy nhiên, khoản 5 Điều 58 lại quy định việc áp dụng văn bản pháp luật trong nước không được cản trở việc thực hiện điều ước quốc tế. Trong khi đó, Thông tư 27 phù hợp với Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (CITES) khi loại bỏ Gà lôi trắng khỏi nhóm cấm tuyệt đối. Vì vậy, có cơ sở để ưu tiên áp dụng Thông tư này theo hướng có lợi cho bị cáo", luật sư Hương phân tích. 

Theo Thông tư 27 của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, có 1 căn cứ ban hành Thông tư là Nghị định số 136/2025/NĐ-CP của Chính phủ quy định phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường. Trong đó, Điều 63 Nghị định này quy định các văn bản của cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền phân quyền, phân cấp ban hành trước ngày Nghị định 136 có hiệu lực thi hành thì tiếp tục có hiệu lực thi hành cho đến khi có văn bản thay thế theo quy định của Nghị định này.

Như vậy, Chính phủ đã phân quyền phân cấp, cho phép Bộ Nông nghiệp và Môi trường linh hoạt điều chỉnh Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp quý hiếm theo từng giai đoạn. Do đó, Danh mục theo Thông tư 27 có thể coi là đã thay thế Danh mục động vật rừng nguy cấp quý hiếm theo Nghị định 84. Do đó, kể từ 1/7/2025, Gà lôi trắng thuộc Danh mục động vật rừng nguy cấp quý hiếm nhóm IIB, không còn thuộc nhóm IB.