Đây là loại hình tố tụng được hình thành và phát triển từ loại hình tố tụng tố cáo và phát triển mạnh mẽ, rộng rãi ở các nước theo hệ thống án lệ, phổ biến nhất là khoảng từ thế kỷ X đến thế kỷ XIII. Theo loại hình tố tụng này, sự thật sẽ được mở ra qua sự tranh luận giữa những người có dữ liệu chính xác. Tố tụng tranh tụng dựa trên tư tưởng tố tụng là cuộc tranh tụng tại tòa án giữa một bên là người buộc tội và một bên là người bị buộc tội. Đã là cuộc tranh tụng thì hai bên đều được sử dụng các quyền và nghĩa vụ pháp lý như nhau trong việc thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ, phân tích và đưa ra các kết luận đối với những sự việc cụ thể. Về nguyên tắc, hai bên tranh tụng có khả năng và quyền như nhau trong tất cả các giai đoạn tố tụng chứ không chỉ tại phiên tòa xét xử.

Ở loại hình tố tụng tranh tụng, khi tham gia vào quá trình tố tụng, bên buộc tội và bên bị buộc tội không bắt buộc phải khách quan trong khi thực hiện quyền và nghĩa vụ. Công việc của họ là thu thập chứng cứ để buộc tội hoặc bào chữa phục vụ cho cuộc tranh tụng ở tòa án. Họ có trách nhiệm chứng minh tính có lỗi, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hoặc tính không có lỗi, các tình tiết giảm nhẹ tránh nhiệm hình sự.

Trong giai đoạn xét xử, tòa án đóng vai trò người phán quyết, lạnh lùng quan sát sự tuân thủ quy tắc cuộc tranh tụng của hai bên. Việc đánh giá chứng cứ phụ thuộc vào niềm tin nội tâm của thẩm phán khi thẩm phán dựa vào các tiêu chí hợp lệ của chứng cứ, khuôn mẫu chứng cứ. Để bảo đảm sự bình đẳng trong tranh tụng, phải có hai điều kiện:

Một là, sử dụng việc kiểm tra chéo, đối chất để xác định tính chính xác của chứng cứ. Bên buộc tội và bên bị buộc tội tập trung chỉ ra cái mà người làm chứng biết, chứ không phải cái mà họ nghĩ rằng người làm chứng biết.

Hai là, quyền được chia đều cho các bên buộc tội và bên bị buộc tội, tòa án chỉ đóng vai trò là trọng tài để bảo đảm cho các bên có đầy đủ điều kiện, các quyền như nhau khi tham gia tố tụng.

Với quan niệm TTHS chỉ gồm có giai đoạn xét xử nên các chức năng buộc tội – bào chữa – xét xử chỉ thực sự bắt đầu tại phiên tòa. Tại đây, với sự tham gia của các bên buộc tội (công tố viên, người bị hại), bên người bị buộc tội, người bào chữa (nếu có) và các chủ thể khác (nếu có) dưới sự điều khiển của thẩm phán, sự giám sát của hội đồng xét xử, ba chức năng buộc tội – bào chữa – xét xử đều được thực hiện công khai. Còn các giai đoạn trước khi mở phiên tòa xét xử được xem là giai đoạn để các bên tiến hành một số hoạt động chuẩn bị cho việc tranh tụng tại phiên toà. Vì vậy, trong loại hình tố tụng này, chức năng giám sát việc tuân theo pháp luật thuộc về toà án. Với tư cách là trung tâm của cơ quan tư pháp, của hoạt động tố tụng, toà án có quyền và trách nhiệm bảo đảm cho các bên nghiêm chỉnh chấp hành các quy định của pháp luật. Mặc dù loại hình này có nhiều ưu điểm nhưng vẫn bị phê phán là việc con người bị phán xét như thế nào dường như quan trọng hơn việc xác định xem bị cáo đã làm gì trên thực tế.

Loại hình tố tụng này xuất hiện đầu tiên tại Anh, sau đó nó được phát triển ở các nước thuộc địa của Anh và cho đến nay vẫn tiếp tục được sử dụng rộng rãi ở Mỹ, Canada và nhiều nước trên thế giới.


LS TRẦN MINH HÙNG CHUYÊN GIA TƯ VẤN LUẬT TRÊN TRUYỀN HÌNH